Χρίστος Παπακυριακόπουλος του Δημητρίου (Χαλάνδρι 29 Ιουνίου 1914 − Πρίνστον 29 Ιουνίου 1976), Γνωστός και ως «Πάπα» στο εξωτερικό, ήταν...
Χρίστος Παπακυριακόπουλος του Δημητρίου (Χαλάνδρι 29 Ιουνίου 1914 − Πρίνστον 29 Ιουνίου 1976), Γνωστός και ως «Πάπα» στο εξωτερικό, ήταν ένας Έλληνας μαθηματικός που ειδικευόταν στη γεωμετρική τοπολογία, όπου είχε σημαντική συνεισφορά. Ολόκληρη σχεδόν η έρευνά του πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ, και συγκεκριμένα στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον.
Αποφοίτησε από το Βαρβάκειο και το 1933 ενεγράφη στη Σχολή Πολιτικών Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου. Εκεί συνάντησε τον καθηγητή Μαθηματικών Νικόλαο Κρητικό, ο οποίος αναγνώρισε το μαθηματικό του ταλέντο και τον έπεισε να μετεγγραφεί στη Μαθηματική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Τα ενδιαφέροντα του Παπακυριακόπουλου εντοπίζονταν στην τοπολογία, ένα κλάδο των μαθηματικών που εκείνα τα χρόνια βρισκόταν σε εμβρυακό στάδιο. Μελέτησε μόνος του τα συγγράμματα των πρωτοπόρων της τοπολογίας Αλεξαντρώφ και Χόπφ. Μετά την αποφοίτησή του το 1938 εργάσθηκε ως βοηθός του καθηγητή Κρητικού στο ΕΜΠ. Άνθρωπος εσωστρεφής, που δεν ανοιγόταν εύκολα στους συναδέλφους του, περνούσε ώρες ατελείωτες στο γραφείο του, μελετώντας τοπολογία υπό τους ήχους του Βάγκνερ. Γρήγορα κλήθηκε να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία και όταν κηρύχθηκε ο πόλεμος του ’40 βρέθηκε στο αλβανικό μέτωπο.
Την ίδια εποχή πήρε το διδακτορικό του δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο Αθηνών με τη διατριβή «Μία μέθοδος αποδείξεως του αναλλοιώτου των ομολογικών συμπλεγμάτων ενός συμπλόκου».
Ασχολήθηκε μόνος του και σε πλήρη επιστημονική απομόνωση με την επιστήμη του και το 1948 προσκλήθηκε στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, όταν εντυπωσίασε τον αμερικανό μαθηματικό Ραλφ Φοξ με την προσπάθεια λύσης ενός μαθηματικού προβλήματος. Ο νεαρός μαθηματικός αποδέχτηκε την πρόσκληση και δεν ξαναγύρισε ποτέ στην Ελλάδα, εκτός από λίγες μέρες για την κηδεία του πατέρα του το 1952.
Η μεγάλη συνεισφορά του «Πάπα», όπως τον αποκαλούσαν οι Αμερικανοί, ήταν τα τρία σπουδαία θεωρήματα που άνοιξαν τον δρόμο για την κατανόηση του χώρου που ζούμε: «Λήμμα του Ντεν», «Θεώρημα του Βρόχου» και «Θεώρημα της Σφαίρας». Με τη δημοσίευσή τους στα τέλη της δεκαετίας του ’50, λύθηκαν οριστικά τα προβλήματα που κυριαρχούσαν στην τοπολογία για σχεδόν πενήντα χρόνια. Το 1964 ήλθε η αναγνώριση, καθώς τιμήθηκε με το βραβείο Βέμπλεν, που θεωρείται η ανώτατη τιμητική διάκριση στο χώρο της Γεωμετρίας.
Μετά την πτώση της δικτατορίας, του αποδόθηκε και πάλι η ελληνική ιθαγένεια. Ο Χρήστος Παπακυριακόπουλος προγραμμάτιζε το πρώτο του ταξίδι στην Ελλάδα μετά το 1952. Όμως, η μοίρα είχε διαφορετική γνώμη και ο μεγάλος μαθηματικός έφυγε από τη ζωή στις 29 Ιουνίου 1976, χτυπημένος από καρκίνο του στομάχου.
Ενδεικτικό της αξίας του είναι ο διάλογος που δημοσιεύει σε ένα άρθρο του ο μαθηματικός και συγγραφέας Απόστολος Δοξιάδης: «Όταν κάποτε ρώτησα τον πατέρα της θεωρίας των Κατηγοριών Σάμιουελ Άιλενμπεργκ, αν υπάρχει κανένας σύγχρονος έλληνας μαθηματικός στο μέγεθος του Ευκλείδη και του Αρχιμήδη, μου απάντησε χωρίς κανένα δισταγμό: «Φυσικά, ο Πάπα»! Το μυσθιστόρημα του Α. Δοξιάδη «Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκολμπαχ» είναι εμπνευσμένο από την ζωή του Χ. Παπακυριακόπουλου.
Οι επιστημονικές του εργασίες διακρίνονται για τις εμπνεύσεις και την αρτιότητά τους. Η πρόοδος του ερευνητικού του έργου, με επακόλουθο την εργασία του «Για τα πέρατα των κομβικών ομάδων (1955)» συνετέλεσαν στην εκλογή του ως μέλους του Ινστιτούτου Προχωρημένων Σπουδών του Πρίνστον. Ως το 1957 δημοσίευσε άλλες τρεις σημαντικές εργασίες, μία από τις οποίες («Για το Λήμμα του Dehn και την ασφαιρικότητα των πόλων») την αφιέρωσε στον καθηγητή Ν. Κριτικό. Το 1962 ονομάστηκε Senior Research Mathematician και το 1964 τιμήθηκε από την Αμερικανική Μαθηματική Εταιρεία με το βραβείο Vehlen για τη Γεωμετρία, όταν αυτό δόθηκε για πρώτη φορά. Το Πανεπιστήμιο του Πρίνστον τον τίμησε σε ειδική τελετή το 1976 και δημοσίευσε τα ερευνητικά του αποτελέσματα καθώς και εκείνα που δεν είχαν ακόμη δημοσιευτεί. Η τελευταία μελέτη του, που δημοσιεύτηκε πριν από το θάνατό του, έχει τον τίτλο «Κόμβοι, ομάδες και τρισδιάστατες πολλαπλότητες (1975)».
Ο Παπακυριακόπουλος τιμήθηκε από διάφορα Ιδρύματα και στην Ελλάδα. Εκλέχτηκε αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Η Μαθηματική Εταιρεία του αφιέρωσε τον 18ο Τόμο (1977) του Δελτίου της και το 7ο Βαλκανικό Συνέδριο των Μαθηματικών (Αθήνα 1983).
Λίγα λόγια για τον Χ. Παπακυριακόπουλο από τον Α. Δοξιάδη:
Το κλίµα στην Ελλάδα δεν τον σήκωσε για πολύ – ούτε η µισαλλοδοξία, µα κυρίως το µεγάλο επιστηµονικό κενό. Κατάφερε να φύγει για την Αµερική το 1949, όπου εγκαταστάθηκε από το 1952 οριστικά.
Τα πρώτα του χρόνια ήταν αυτοσυντήρητος, ώσπου πήρε τη θέση του ερευνητή, αρχικά στο φηµισµένο Ινστιτούτο Προχωρηµένων Σπουδών, το επιστηµονικό σπίτι µεταξύ άλλων του Αϊνστάιν και του Οπενχάιµερ, κι αργότερα στη Μαθηµατική Σχολή του Πρίνστον.…Αν και οι ελληνικές υπηρεσίες ασφαλείας τον κατήγγειλαν στις αµερικανικές ως “κοµµουνιστή”, µε τη στήριξη του πανεπιστηµίου του αποφεύχθηκε η απέλαση.
Σε όλα του τα χρόνια στην Αµερική, ο Παπακυριακόπουλος υστέρησε µε δική του απόφαση στην ακαδηµαϊκή εξέλιξη, µε αντάλλαγµα την ελευθερία του. Έτσι, παρά το τεράστιο κύρος που απέκτησε δεν είχε ποτέ τον τίτλο του καθηγητή, καθώς δεν ήθελε επ’ ουδενί λόγω να αναλάβει διδακτικά καθήκοντα.
Αν και ήταν πάντα ευγενέστατος – είχα την τύχη να τον γνωρίσω προσωπικά, και µαρτυρώ κι εγώ για αυτό -, δεν έκανε ποτέ φιλίες ή παρέες, ούτε καν µε τους οµοτέχνους τους, τίποτε που θα του έκλεβε πολύτιµο χρόνο από το ερευνητικό του έργο.
Μάλιστα, λένε ότι ακόµη κι όταν πήγαινε για τον καφέ του στο σαλόνι των καθηγητών, επέλεγε µιαν απόµερη γωνιά και φρόντιζε µε τον τρόπο του να αποθαρρύνει τις κουβέντες.
Τόσο ξένος στάθηκε σε κάθε όψη της ζωής, έξω από την πολυαγαπηµένη του έρευνα, που τα εικοσιπέντε του χρόνια στην Αµερική τα έζησε στο ίδιο µικρό δωµάτιο ξενοδοχείου όπου κατέλυσε φτάνοντας, µε όλα κι όλα τα εγκόσµια υπάρχοντα του σε µια βαλίτσα!
Όπως και γι άλλους τέτοιους ανθρώπους, κατά συνέπεια, η προσωπική του ιστορία είναι ταυτόσηµη µε την ιστορία του έργου του. Ο Παπακυριακόπουλος, από φοιτητής ακόµη, στράφηκε στην τοπολογία των αποκαλουµένων «τρισδιάτατων πολλαπλοτήτων» (3-manifolds) σχηµάτων που παρά την ονοµασία τους είναι ουσιαστικά τετραδιάστατα, έχοντας τρεις διαστάσεις µόνο «τοπικά».
Καθώς η απλή αντίληψη δεν αντιλαµβάνεται τις ανώτερες διαστάσεις, είναι σχεδόν αδύνατο να συλλάβει ο µη-µαθηµατικός και τον ορισµό ακόµη αυτών των εννοιών. Ίσως όµως η εννοήση του µαθηµατικού όρου της «τοπικότητας» να δώσει µια γεύση της φύσης των «τρισδιάστατων πολλαπλοτήτων»: η περιφέρεια ενός κύκλου, για παράδειγµα, ορίζεται ως «µονοδιάστατη πολλαπλότητα» αφού κάθε κοµµατάκι της µπορεί, αν κοπεί, να τεντωθεί σε µια ευθεία γραµµή, και κατ αυτή την έννοια τη λέµε «τοπικά» µονοδιάστατη, ενώ ολόκληρος ο κύκλος θέλει δυο διαστάσεις για να αναπτυχθεί.
Ίσως ν’ απορεί ο µη-ειδικός για τη σηµασία εννοιών τόσο αφηρηµένων.
Όµως, πέρα από το καθαρά θεωρητικό τους ενδιαφέρον, οι «τρισδιάστατες πολλαπλότητες» είναι καίριες και στην εννόηση της φύσης, καθώς περιγράφουν τον ίδιο τον χώρο µας, όπως µας τον έµαθε η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν. Από το 1904, που πρωτόγραψε γι’ αυτήν ο Πουανκαρέ, η Υπόθεση του (που λεει, µέσες άκρες, ότι η «τρισδιάστατη σφαίρα» είναι η µόνη ενδιαφέρουσα απλή πολλαπλότητα σε αυτή τη διάσταση) αναγνωρίστηκε ως το κεντρικό πρόβληµα του κλάδου, αυτό που η λύση του θα οδηγούσε στην ταξινόµηση όλων των τρισδιάστατων πολλαπλοτήτων. Αλλά η δυσκολία της ήταν τέτοια που ούτε ο ίδιος ο Πουανκαρέ, πατέρας του κλάδου και µέγιστος µαθηµατικός της εποχής του, µπόρεσε να την αποδείξει. Έτσι, οι επίγονοι του άφησαν την Υπόθεση στη άκρη µέχρι να χτίσουν ένα κορµό γνώσης που θα επέτρεπε τη λύση της.
Ένα σηµαντικό βήµα έγινε το 1910, όταν ο Γερµανός Μαξ Ντεν απέδειξε το Λήµµα του, στο οποίο βασίστηκε όλη η επόµενη πρόοδος της τοπολογίας. Αλλά στα 1929 ήρθε η καταστροφή: ο Κέσνερ, πατριώτης του Ντεν, ανακάλυψε ένα αξεπέραστο σφάλµα στην απόδειξη του Ντεν, που ουσιαστικά ακύρωνε το Λήµµα, καθώς και τα όσα έκτοτε είχαν βασιστεί σ’ αυτό. Έτσι, όταν ο Παπακυριακόπουλος πρωτοµπήκε, φοιτητής ακόµη, στο µαγικό βασίλειο των «τρισδιάστατων πολλαπλοτήτων», οι προσπάθειες των τοπολόγων ήταν όλες συγκεντρωµένες στην εύρεση της απόδειξης του Λήµµατος.
Το µεγάλο έργο του «Πάπα» ήταν τρία σπουδαιότατα θεωρήµατα που άνοιξαν τον δρόµο στην κατανόηση του χώρου στον οποίο ζούµε: το Λήµµα του Ντεν, που κατόρθωσε να αποδείξει πραγµατικά, το Θεώρηµα του Βρόχου και το Θεώρηµα της Σφαίρας.
Με τη δηµοσίευσή τους, στα τέλη της δεκαετίας του 1950, λύθηκαν οριστικά τα προβλήµατα που κυριαρχούσαν στην τοπολογία σχεδόν πενήντα χρόνια. Η φήµη του «Πάπα» απλώθηκε στον κύκλο των ελαχίστων που µπορούσαν να καταλάβουν τις ιδέες του και το 1964 ήρθε η µέγιστη αναγνώριση µε την απονοµή σ’ αυτόν του Βραβείου Βέµπλεν, της ύψιστης διεθνούς διάκρισης για ανακαλύψεις στη Γεωµετρία.
Τώρα, οι τοπολόγοι ήταν έτοιµοι πια ν’ αντιµετωπίσουν κατά µέτωπο την Υπόθεση του Πουανκαρέ. Κι ο ίδιος ο «Πάπα» αφιέρωσε στο έργο ψυχή τε και σώµατι.
∆εν πέτυχε τον ανώτερο στόχο. Τον πρόλαβε ο θάνατος, από καρκίνο στα 62 του χρόνια, το 1976. Την Υπόθεση του Πουανκαρέ έµελλε να την αποδείξει τελικά άλλος, ο Ρώσος µαθηµατικός Γκριγκόρι Πέρελµαν.
Όµως ο Χρίστος Παπακυριακόπουλος άνοιξε τον δρόµο – και αυτό επισηµαίνεται στις αναδροµές στην ιστορία του προβλήµατος που δηµοσιεύονται στα ειδικά διεθνή περιοδικά µε την αφορµή της λύσης, αποδίδοντάς του τον ρόλο του στυλοβάτη και πρωτοπόρου.
Ο Παπακυριακόπουλος άφησε το 82% της κινητής και ακίνητης περιουσίας του στο Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο όπου και υπάρχει το γνωστό «Βραβείο Παπακυριακόπουλου»
Μακάρι ο µεγάλος αυτός Έλληνας να τιµηθεί κάποτε όπως του πρέπει και από την πατρίδα του.
Πηγές: Α. Δοξιάδης, Ε. Σπανδάγος, Ε.Μ.Π
http://blogs.sch.gr
